Poczucie rozszczepienia, bycia w kawałkach, impulsywność, olbrzymie pragnienie kontaktu z innymi, a równocześnie wręcz nienawistne uczucia, niemożność wytrzymania bliskości i zależności są częstym doświadczeniem osób ze strukturą borderline.
Osobowością typu borderline zajmujemy się od stosunkowo niedawna. Nieco ponad 40 lat temu po raz pierwszy określenie to pojawiło się w podręcznikach diagnostycznych. Obecnie obowiązująca pełna nazwa, to osobowość chwiejna emocjonalnie z pogranicza / typu granicznego / borderline. Poniżej przedstawiamy typowy opis kliniczny tego typu doświadczenia. Należy jednak pamiętać, że poniższy opis dotyczy zestawu charakterystycznych objawów i nie każda osoba będzie wykazywała je wszystkie w tym samym stopniu. Ważne jest także uznawanie podmiotowości osób z cechami funkcjonowania borderline. Pod diagnozami i opisem objawów, w każdym przypadku kryje się człowiek ze swoimi zasobami, historią, potrzebami, namiętnościami, a także ze swoimi zranieniami i kruchością.
Główne cechy obrazu osobowości typu borderline
1. Zaburzenia tożsamości, niestabilny obraz siebie i trudności z regulacją poczucia własnej wartości.
Wiele osób z zaburzeniami z pograniczna opisuje siebie w sposób niespójny, wieloznaczny, czasem sprzeczny. Ich historia wydaje się dotyczyć kilku bardzo różniących się od siebie osób. Obraz samego siebie jest kruchy – w okresach spokojniejszych, spójniejszy. Jednak często ocena siebie samego jest skrajna – czasem jednoznacznie dobra, a czasem jednoznacznie zła, waha się pomiędzy wielkościowością i bezwartościowością. Osoby te często nie tolerują tego, iż inni mogą postrzegać je w inny sposób, niż oni sami widzą siebie w danym momencie. Zdarza się również, iż poszukując bardziej spójnej tożsamości upodabniają się do kogoś innego.
Ważnym aspektem funkcjonowania bywa perfekcjonizm lub poszukiwanie aprobaty innych. Poczucie własnej wartości nie opiera się na realiach, jest nieodporne i niestałe. Z jednej strony skupione na ocenie innych, z drugiej niekorzystające z informacji zwrotnych w sposób racjonalny.
2. Rozszczepienie
Zdolność do tolerowania i mieszczenia różnych, czasem ambiwalentnych emocji, czy postaw są jedną z cech osoby dobrze funkcjonującej. W ten sposób możemy nadal cenić osobę, do której czujemy złość, czy bezpiecznie znosić nieobecność kogoś bliskiego. W przypadku osób z cechami osobowości borderline, świat jest czarny lub biały, pomieszczanie sprzeczności zarówno w samym sobie, jak i w odniesieniu do innych często nie jest możliwe.
3. Impulsywność i emocjonalność
Osoby z zaburzeniami typu granicznego są impulsywne w jednym lub większej liczbie obszarów życia. Te zachowania związane są np. z używkami, kompulsywnymi zachowaniami (np. seksualnymi, hazardem), agresją. Dla otoczenia powody wybuchów, czy innych nieadekwatnych zachowań są niezrozumiałe i bezpodstawne. Niejednokrotnie także obawa przed własną impulsywnością i jej konsekwencjami powoduje silną, sztywną wręcz samokontrolę.
Kolejnym aspektem funkcjonowania jest bardzo ograniczona możliwość regulowania emocji. Charakterystyczną cechą osób z takim doświadczeniem jest szybkie wpadanie w bardzo silne emocje, które także szybko się zmieniają (często bez wyraźniej przyczyny). Szczególnie często wpadają we wściekłość. Wiele osób skarży się również na chroniczną depresję (w której często zamiast np. przytłaczającego smutku, pojawia się złość), poczucie wewnętrznej pustki, martwoty, wyobcowania, niemożności okazania troski sobie i innym. Ogólnie możliwość samokojenia jest w przypadku tych osób bardzo ograniczona, a odzyskanie spokoju często wydaje się niemożliwe.
4. Lęk przed opuszczeniem i niestabilne, intensywne relacje
Wyjątkowe miejsce, wśród emocji zajmuje lęk przed porzuceniem. Wielu badaczy to właśnie z nim wiąże zachowania typu acting-out (polegające na gwałtownym, impulsywnym odreagowaniu emocjonalnym). Relacje przepełnione są lękiem, że ktoś kogo potrzebują zniknie na zawsze i pozostanie niemożliwa do zniesienia samotność. Znaczące osoby są idealizowane, gdy są blisko i odpowiadają na potrzeby lub dewaluowane gdy relacji towarzyszy frustracja. Wielką trudnością jest podmiotowe zobaczenie drugiej osoby. Często nawet niewielkie oznaki niechęci interpretowane są jako silnie odrzucające, nieznośne, wymagające zerwania relacji lub odreagowania. Często druga osoba i sama relacja rzeczywiście nie jest w stanie znieść huśtawki bliskości i odrzucenia, idealizacji i dewaluacji, i lęk znajduje potwierdzenie. Burzliwe związki uważa się za jedną z najbardziej charakterystycznych cech osób z osobowością z pogranicza, jednak wśród osób z tą diagnozą zdarzają się także osoby unikające bliskich relacji.
5. Zachowania autodestrukcyjne
Próby, groźby samobójcze, samookaleczenia są często silną przesłanką do diagnozy osobowości typu borderline. Często łączą się one z chęcią odreagowania silnych emocji, czasem występują w momentach przygnębienia. Niekiedy można odnieść wrażenie, że takie zachowania stają się rytuałem. Są wołaniem o pomoc, albo sposobem na ucieczkę.
6. Badanie rzeczywistości
W doświadczeniu osoby z osobowością z pogranicza trudnością jest odróżnienie siebie od innych oraz impulsów wewnętrznych od zewnętrznych. Towarzyszy temu zakłócenie poczucia rzeczywistości, w skrajnych przypadkach kryzysu mają one postać derealizacji (odrealnienia), depersonalizacji (nie bycia sobą, oddzielenia się od siebie), halucynacji, czy myśli o charakterze urojeniowym (np. paranoicznych). Dlatego zdarza się, iż osoby z cechami osobowości borderline badają rzeczywistość, budują liczne hipotezy i sprawdzają ich realność. Poza momentami silnego kryzysu zazwyczaj są jednak w stanie je weryfikować.
7. Moralność
Objawy niedostatecznej wewnętrznej integracji mogą pojawiać się także w kontekście moralnym / świata wartości, co przejawia się różnorodnie u różnych osób. Może być to np. ograniczona empatia, czy brak poczucia wstydu w przypadku przekroczeń względem innych osób. Czasem przyjmują one postać manipulacji, agresji i okrucieństwa. W innym przypadku, wielkościowość, czy brak empatii przeplatają się z poczuciem winy, skruchą i pogardą do siebie, z równoczesnym brakiem kontroli nad zachowaniami. Czasem osoby z rysem z pogranicza kierują się sztywnymi zasadami moralnymi, a w przypadku ich przekroczenia, racjonalizuj