Termin „depresja” nie jest określeniem ścisłym. Jako wspólne cechy różnych doświadczeń depresyjnych, systemy diagnostyczne podkreślają obniżony nastrój, zmniejszenie energii i aktywności, trudności związane z koncentracją i uwagą, trudności w odczuwaniu przyjemności, zmęczenie. Określenie to odnosi się do doświadczeń o różnej intensywności, czasie trwania, czasem obejmując naturalne zmiany życiowe o dużym znaczeniu.
Doświadczenie depresyjne a depresja
Nie w każdej sytuacji, gdy osoba zgłasza objawy depresyjne można mówić o depresji. Jednym z narzędzi diagnozy jest określenie funkcji tych objawów. W przypadku, gdy są związane ważnym życiowym, stosunkowo niedawnym wydarzeniem np. z doświadczoną krzywdą, czy traumą, u osoby jej doświadczającej nie diagnozuje się depresji. W takim przypadku celowym jest działanie z zakresu interwencji kryzysowej. Kontakt z psychologiem lub terapeutą (często osobami specjalizującymi się w interwencji kryzysowej są psychologowie niebędący psychoterapeutami) jest raczej krótkotrwały (10-20 spotkań) i skupia się głównie na radzeniu sobie z bieżącą sytuacją.
Nieco innym przypadkiem są objawy związane z funkcją obronną doświadczenia depresyjnego. Wytwarzając objawy bronimy się przed silniejszą destrukcją dla organizmu. Tak będzie się działo np. w przypadku prawidłowo przebiegającej żałoby. Spowolnienie, ograniczenie zainteresowania światem, innymi ludźmi, czy skupienie się na sobie i swoim trudnym przeżyciu pozwalają na stopniowe przyjmowanie i przeżywanie straty. W takich przypadkach depresyjne przystosowanie nie jest wskazaniem do psychoterapii. Jest to naturalny proces umożliwiający budowanie dalszego życia. Zaburzanie tego przystosowawczego procesu nie jest korzystne. Tego typu przeżycia nie wykluczają kontaktu z profesjonalistą, jednak spotkania mają głównie na celu otrzymanie wsparcia. Wiele osób korzystających z takiego kontaktu chce móc opowiedzieć o swojej stracie i bólu, bez konieczności udawania, że sobie dobrze radzi. Osoby w takiej sytuacji często potrzebują mieć poczucie, że jest ktoś, kogo ich doświadczenie interesuje i kto nie boi się o tym rozmawiać. Może być to psycholog, czy psychoterapeuta, mogą być to osoby bliskie.
Objawy depresyjne wskazywać mogą także na to, iż początkowo przystosowawcza obrona, staje się usztywniona lub przyjmuje postać ekstremalną. Właściwie jest to jedyny z wymienionych przypadków, który zarówno przez lekarzy, jak i innych specjalistów określane jest mianem depresji. W takich przypadkach mechanizmy przystosowawcze rozregulowują się, przestają spełniać swoją pierwotną funkcję. Ból staje się chroniczny, paraliżujący, wyczerpujący. W takich przypadkach możliwość przystosowywania się do bieżącej sytuacji i możliwość zaspakajania potrzeb stają się ograniczone. Interwencja kryzysowa i wsparcie nie wystarczają. W tym przypadku psychoterapia często trwa dłużej, a zdrowienie niejednokrotnie wymaga współpracy pomiędzy psychoterapeutą i psychiatrą, a czasem także z innymi profesjonalistami, czy członkami rodziny.
Psychoterapeutyczna diagnoza depresji
Pierwszym i niekończącym się zadaniem psychoterapeuty jest diagnoza, zrozumienie charakterystyki doświadczenia będącego źródłem cierpienia osoby korzystającej z psychoterapii. To w zależności od sposobu, w jaki psychoterapeuta rozumie klienta, w dużej mierze zależy to, jak przebiegał będzie proces terapeutyczny i co będzie jego głównym celem. Zazwyczaj jednym z pierwszych kroków w terapii jest ustalenie z jakimi objawami zgłasza się klient. Na tej podstawie możliwe jest ustalenie, czy cierpienie, o którym mówi można określić mianem depresji. Na tym etapie ważne jest wykluczenie tego, że objawy depresyjne są bezpośrednią reakcją organizmu na użycie substancji psychoaktywnych (w tym leków) lub są związane z chorobą somatyczną (np. objawy depresyjne często pojawiają się np. w przypadku zaburzeń wydzielania hormonalnego, czy przy uszkodzeniach układu nerwowego).
Diagnoza psychoterapeutyczna różni się od nozologicznej (czyli od diagnozy różnicowej stosowanej powszechnie w medycynie). W pracy psychoterapeutycznej bardzo ważne jest zrozumienie cierpienia, z jakim zgłasza się klient. Rozumienie to odbywa się wielowymiarowo odnosi się zarówno do tego, co opowiada klient o swoim codziennym funkcjonowaniu i historii życia, jak i do tego, co dzieje się bezpośrednio na sesji. Jest próbą znalezienia opisu dla wewnętrznego doświadczenia klienta oraz tego co dzieje się w jego relacjach (także w kontakcie z psychoterapeutą).
Psychoterapia w depresji
Pierwszym, bardzo ważnym zadaniem w terapii jest zbudowanie wystarczająco dobrego porozumienia, które umożliwi nawiązanie kontaktu. Jest to szczególnie istotne, gdyż powszechnym w depresji jest poczucie odłączenia. Zarówno od innych osób, jak i siebie samego: swojej życiowej energii, czy poczucia podmiotowości. Cele w terapii depresji często nie są bardzo ambitne. Szczególnie na początku terapia polega na stopniowym zauważaniu przejawów życia, dostrzeganiu tych momentów, w których pojawia się energia i jakaś mobilizacja (nawet w głębokich postaciach depresji takie momenty się zdarzają), czy budowanie zrozumienia dla tych chwil, w których osoba korzystająca z psychoterapii czuje się gorzej. W dużej mierze terapia skupia się również na budowaniu bezpiecznych kładek (z czasem mostów) między osobą doświadczającą depresji, a jej własnym wnętrzem i światem.
Depresja może mieć różną głębokość i przyczyny. Inaczej wygląda praca z osobami, które utknęły w żałobie, inaczej gdy ktoś przeżywa bardzo silny konflikt wewnętrzny, w inny gdy depresja powiązana jest usztywnionymi, nieprzystosowawczymi wzorcami osobowościowymi, a jeszcze inaczej, gdy za depresję odpowiadają głównie czynniki endogenne (biologiczne). Skuteczność psychoterapii zależy od wielu czynników, czasem niezależnych lub w ograniczonym stopniu zależnych od psychoterapeuty i osoby korzystającej. Obie strony mają jednak wpływ na jakość współpracy między sobą, a bez niej psychoterapia nie będzie udana.