Charakter, osobowość neurotyczna i zaburzenia osobowości

Określenie „mieć charakter” oznacza posiadanie wyrazistych cech, a silny charakter najczęściej kojarzy się z niezłomnością i niezależnością. Czasem jednak charakter kojarzy się ze sztywnością w zachowaniach niezależnie od sytuacji i kosztów, które musi ponieść zarówno „posiadacz” charakteru, jak i inne osoby.

Kształtowanie się charakteru

Wg teorii rozwoju charakteru Stephena Johnsona charakter kształtuje się w dzieciństwie w sytuacjach, gdy potrzeby nie są wystarczająco zaspokojone. Dziecko zmuszone jest do znalezienia rozwiązania, które pozwoli poradzić sobie z frustracją związaną z tym niezaspokojeniem. Rozwiązanie to z czasem staje się sztywnym, często powodującym cierpienie sposobem radzenia sobie w różnych sytuacjach. Głębokość urazu i stopień, w jakim udało się zadbać o związane z nim potrzeby dziecka w dużej mierze decydują o tym jak silny, destrukcyjny wpływ doświadczenia te będą miały na przyszłe życie. Czynniki te decydują również o tym, czy na ich podstawie wykształci się głęboko utrudniające życie zaburzenie osobowości, osobowość neurotyczna, czy po prostu cecha charakteru  (więcej na temat założeń teorii Johnsona pisaliśmy tu).

Zaburzenie osobowości

Zaburzenia osobowości cechuje niska dojrzałość. Osoby, u których się je diagnozuje wykazują nietolerancję i niekontrolowanie stanów emocjonalnych związanych z niepokojem, frustracją, żalem po stracie, miłością, bliskością, akceptacją etc. Często zaburzeniom tym towarzyszy także niemożność przyswojenia wartości życiowych oraz mało rozwinięta świadomość. Osoba nie jest krytyczna wobec swoich przeżyć, reakcji emocjonalnych i zachowań i w niewielkim stopniu zdaje sobie sprawę, iż są nieakceptowane społecznie i nie służą jej samej. W wielu przypadkach osoba z zaburzeniem osobowości nie przeżywa poczucia winy, czy wstydu, a równocześnie w sposób wyolbrzymiony, czasem wręcz okrutny, karze się za swoje przewinienia (prawdziwe lub wyimaginowane).

Osoby z zaburzeniem osobowości mają zazwyczaj długą i obejmującą całe życie historię trudnych relacji międzyludzkich. Wydaje się, że są niebywale oporne na zmianę (zmiana wydaje się wręcz niemożliwa). Życiowe doświadczenia uniemożliwiają im prawidłowe dojrzewanie i rozwój. Celem terapii osób z zaburzeniem osobowości jest umożliwienie dojrzewania, uświadamianie sobie i lepsze tolerowanie własnych przeżyć, doświadczeń i emocji.

Charakter neurotyczny

Osobowość neurotyczną charakteryzuje konflikt wewnętrzny związany ze sprzecznymi tendencjami (np. równoczesne pragnienie bycia z innymi ludźmi i lęk przed nimi). Próby stłumienia tego konfliktu i godzenia sprzecznych tendencji prowadzą do zawierania ze sobą samym kompromisów. Najczęściej jednak kompromisy te nie dają możliwości osiągnięcia zaspokojenia potrzeb w wystarczającym stopniu. Osoba dzielnie wytrzymuje napięcia emocjonalne związane z konfliktem (w przypadku osób z zaburzeniem osobowości jest to niemożliwe) i czasem powstrzymuje przykre uczucia bardzo długo, równocześnie nie mając świadomości istoty konfliktu. Ta podwyższona tolerancja ma swoją cenę – prowadzi do silnego przeciążenia, poczucia bezsilności i bezradności. Typowymi objawami neurotycznej organizacji osobowości są niska odporność na stres, niezrównoważenie, lęki, frustracja.

Celem psychoterapii w tym przypadku jest odkrycie tego wewnętrznego konfliktu (nie zaś dojrzewanie i zwiększanie tolerancji emocjonalnej), rezygnacja z osiągniętych dotąd kompromisów i rozwiązanie ich w sposób, który lepiej zaspakaja potrzeby osoby, która go doświadcza.

Styl charakteru

Każda, nawet najlepiej funkcjonująca osoba ma pewien charakterystyczny, ukształtowany na bazie swoich doświadczeń sposób wchodzenia w kontakt ze sobą i światem. Życie ludzkie nie jest pozbawione problemów i trosk, a radzenie sobie z nimi może przebiegać za pomocą konstruktywnych sposobów. Styl charakteru cechuje wysoka świadomość tego, co wywołuje trudności, konflikty i ból. Tak ukształtowana osobowość nie jest obciążeniem, daje wsparcie, pozwala znaleźć adekwatne, dojrzałe rozwiązanie i chroni przed występowaniem trudnych do usunięcia objawów. Posiadane zasoby pozwalają na poradzenie sobie z sytuacją. Tak długo, jak charakter nie utrudnia funkcjonowania, nie ma powodu czynić go przedmiotem psychoterapii.

Osób o całkowicie prawidłowo ukształtowanym charakterze nie ma. Jednak celem każdej terapii (a także wysiłków wielu rodziców) jest osiągnięcie przez osobę takiego poziomu dojrzałości i rozwoju, dzięki któremu zarówno świadomość, jak i posiadane zasoby pozwalają poradzić sobie z wyzwaniami rzeczywistości.

Co to jest osobowość?

Osobowość odróżnia nas od innych osób, sprawia iż jesteśmy wyjątkowi. Psychologia rozumie ją w różny sposób: jako stały zespół cech, czy jako określony sposób myślenia, zachowania i odczuwania. Osobowość określa także sposób, w jaki reagujemy na świat i jak wchodzimy w relacje. Na kształtowanie się osobowości mają nasze wczesne doświadczenia w relacjach z ważnymi ludźmi.

Kształtowanie się osobowości

Według psychodynamicznej teorii charakterologiczno-rozwojowej Stephena M. Johnsona, kształtowanie się osobowości jest procesem, który jest związany z trudnymi doświadczeniami (Johnson używa określeń charakter i osobowość zamiennie). Charakter rozwija się, gdy naturalne potrzeby spotykają się z niewystarczającą odpowiedzią środowiska. Ma to miejsce szczególnie na początku życia, gdy dziecko ma ograniczone środki do samodzielnego zadbania o siebie, jego instynktowne potrzeby są duże i gdy jego otoczenie nie ma możliwości ich zaspokojenia. Potrzeby dziecka nie są niemożliwe do wystarczająco dobrego zaspokojenia. Najczęściej dotyczą one więzi, kształtowania się jako osoby, samodzielnej aktywności, stawiania granic, czy przebywania w harmonijnym środowisku.

Osobowość i jej zaburzenia kształtują się w zależności od tego, która z tych potrzeb nie została zaspokojona. W sytuacji braku zaspokojenia potrzeby dziecko tłumi swoje naturalne pragnienia lub przystosowuje się do tego, co dostać może. Sposoby, jakich używa są naturalne i instynktowne, zależne od tego, co już potrafi i na co może liczyć. Inną sytuacją będzie więc znalezienie przez noworodka sposobu na przetrwanie, gdy niemal całkowicie został odrzucony emocjonalnie, inną gdy opiekunowie nowonarodzonego dziecka będą chaotyczni w opiece i tylko częściowo będą zaspokajali jego potrzeby, a jeszcze inną gdy przedszkolaka spotykać będą zbyt duże oczekiwania rodziców lub krytykowanie go za jego spontaniczne aktywności.

Najczęściej charakter kształtuje się na wczesnych etapach życia, gdy dzieci mają małe możliwości wyboru strategii. Uzyskane z wielkim trudem sposoby poradzenia sobie z przeciążającą sytuacją usztywniają się i zaczynają dominować w codziennym funkcjonowaniu, tworząc swoisty styl wchodzenia w relacje i istnienia w świecie.

Siedem stylów charakteru

Johnson wyróżnił 7 podstawowych stylów charakteru:

• styl schizoidalny – dziecko znienawidzone (więcej),

• styl oralny – dziecko porzucone (więcej),

• styl symbiotyczny – dziecko zawłaszczone (więcej),

• styl narcystyczny – dziecko wykorzystane (więcej),

• styl masochistyczny – dziecko pokonane (więcej),

• styl histrioniczny – dziecko uwiedzione (więcej),

• styl obsesyjno-kompulsywny – dziecko zdyscyplinowane.

Warto pamiętać, że większość z nas doświadczyła różnych urazów, które mogłyby przyczynić się do rozwoju wszystkich stylów charakteru. Jednak to te najsilniejsze, najbardziej przekraczające możliwości dziecka, czy najczęściej doświadczane stają się przyczyną utrwalania się wzorca interakcji ze światem.

Od głębokości urazów, możliwości zaradczych dziecka i dostępnych zasobów środowiska zależy, na ile dojrzałe rozwiązanie będzie mogło ono wybrać. Ta dojrzałość i sukces w poradzeniu sobie z sytuacją decydują o tym, czy na podstawie doświadczeń wykształci się sztywne i nieraz głęboko upośledzające życie zaburzenie osobowości, czy dojrzalszy, lepiej radzący sobie, jednak powodujący cierpienie charakter neurotyczny, czy w końcu styl charakteru, będący po prostu pewnym sposobem bycia, który nie wiąże się z głębszymi problemami i nie zakłóca dobrego radzenia sobie  rzeczywistością.

Co to jest zaburzenie osobowości?

Narcyz, psychopata, paranoik, histeryk, pedant – te słowa używane są w codziennym języku dla określenia osób, których funkcjonowanie wydaje się nieprawidłowe, dziwne, utrudniające życie i niszczące relacje. Psychologia stworzyła niejedną definicję i teorię powstawania zaburzeń osobowości, jednak ich zrozumienie i pozbawienie mocy stygmatu wciąż jest wyzwaniem.

Kryteria diagnostyczne – objawy

Według używanej powszechnie klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10, diagnoza osobowości opiera się na następujących przesłankach:

1.       Potwierdzenie, iż charakterystyka osoby oraz utrwalone wzorce jej przeżywania i zachowania odbiegają od kulturowego, oczekiwanego i akceptowanego wzorca w minimum dwu obszarach takich jak:

• sposób postrzegania i interpretowania rzeczy, ludzi i wydarzeń oraz formowania postaw i wyobrażeń o sobie i innych,

• przeżywanie emocjonalne,

• panowanie nad impulsami,

• sposób odnoszenia się do innych i postępowania w sytuacjach międzyludzkich.

2.       Nieprawidłowość przejawia się w całym zachowaniu (tj. wydaje się nie ograniczać do jednego bodźca lub sytuacji i przejawia się w sytuacjach indywidualnych lub społecznych), które jest nieelastyczne, niedostosowane, dysfukcjonalne.

3.       Zachowania te powodują cierpienie osoby i/lub wywierają niepożądany wpływ na otoczenie.

4.       Cechy te są stabilne lub występują od dawna, z początkiem w dzieciństwie lub młodości.

5.       Nieprawidłowości nie są przejawem lub następstwem innych zaburzeń psychicznych, choć mogą one współistnieć lub nakładać się.

6.       Nie są związane z chorobą organiczną lub dysfunkcją mózgu.

Kryteria diagnostyczne odnoszą się więc do ogólnie przyjętych norm społecznych. Zachowania są utrwalone, stałe i niezmienne bez względu na okoliczności.  Powodują one cierpienie lub mają zły wpływ na otoczenie.

Osobowość i jej zaburzenia

Według jednej z definicji osobowość jest sposobem przystosowania do świata, wchodzenia z nim w interakcje, funkcjonowania w relacjach, a także sposobem przeżywania siebie. Mówiąc o osobowości, często mamy na myśli cechy, które wyróżniają lub upodabniają nas do innych. W praktyce, osobowość rozumianą jako zestaw cech można podsumować zdaniem: On już taki jest lub Ja już taki jestem. Jednak sprowadzanie osobowości człowieka do prostego zestawu stałych właściwości i wiążących się z nimi zachowań jest nadmiernym uproszczeniem. Podejście to może także prowadzić do wniosku, że osobowość jest ostateczna, a na cierpienia związane z utrwalonym, sztywnym doświadczaniem siebie i  funkcjonowaniem w relacjach i (czyli na zaburzenia osobowości) nic nie można poradzić.

Diagnoza zaburzeń osobowości nastręcza wiele trudności. Kryteria diagnostyczne skupiają się na objawach, w których ważną rolę odgrywa społeczna ocena tego, co jest normą, a co funkcjonowaniem patologicznym. Zagadnienie normy jest powszechnie używane w diagnozowaniu różnych zaburzeń, lecz w przypadku zaburzeń osobowości społeczna niewygoda jest wyjątkowo istotna.

W codziennym życiu używamy określeń odnoszących się do zaburzeń osobowości, w stosunku do osób nielubianych, takich których zachowanie budzi obawy lub złość.  Zazwyczaj nie są to określenia neutralne emocjonalnie i mają raczej na celu ośmieszenie, czy umniejszenie drugiej osoby, niż zrozumienie trudności w kontakcie z nią.

Psychologia humanistyczna a zaburzenia osobowości

W psychologii humanistycznej nie używa się teorii cech. O osobowości mówi się raczej jak o stylu doświadczania siebie i relacji z innymi. Różnica ta ma znaczenie zarówno dla osoby, jak i jej otoczenia. Ważne jest możliwe nieredukowanie rozumienia osoby i niepomijanie jej historii i doświadczeń. Według podejścia Gestalt wyjątkowa sztywność w funkcjonowaniu związana jest z dotkliwym zranieniem, upośledzającym rozwój osobisty i społeczny. Im dotkliwszy był ból, im dłużej i częściej był doświadczany, tym przystosowanie do niego było trudniejsze, bardziej wymagające, a w konsekwencji także trwalsze. Głębokie zranienia mają tendencję do ujawniania się w bardzo wielu sytuacjach. W funkcjonowaniu osoby z zaburzeniami osobowości wciąż powtarzają się te same sposoby interakcji z otoczeniem. Tak, jakby odgrywała przed sobą i innymi wciąż tę samą rolę, która odczytywana jest przez innych w powtarzalnie podobny, raniący ją sposób.

W pracy z osobami z zaburzeniami osobowości ważną rolę odgrywa zrozumienie stylu relacyjnego i kontekstu, w którym się rozwijał. W psychoterapii ważne jest, aby nie powtarzać dobrze znanych wzorców relacyjnych. Znaczące jest budowanie zdolności do spontanicznego i dostosowującego się do różnych sytuacji przeżywania siebie, świata i innych ludzi. Zadaniem terapeuty jest dostrajanie się, odzwierciedlanie drugiej osoby i autentyczność. Jest to jednak zadanie niełatwe ani dla klienta, ani dla terapeuty, gdyż granica między wsparciem,  a sprawiającym ból ranieniem jest bardzo łatwa do przekroczenia.

Jak się kształtuje osobowość narcystyczna?

Autorem jednej z teorii kształtowania się osobowości narcystycznej jest Stephen M. Johnson. Jego teoria charakterów zakłada, iż różne style funkcjonowania w świecie kształtują się w okresie dzieciństwa. Już wtedy dziecko doświadcza fundamentalnych ludzkich problemów takich jak brak miłości, porzucenie, samotność, wykorzystanie. Nie jest jednak dojrzałe i nie ma wystarczających zasobów potrzebnych do pełnego poradzenia sobie z problemem, z którym zmuszone jest się zmierzyć.  Przystosowanie do sytuacji, która wiąże się z cierpieniem, może stać się sztywnym sposobem reagowania w późniejszym życiu.

Osobowość narcystyczna a narcystyczna rodzina

Charakter kształtuje się u w relacji z osobami, od których dziecko jest zależne, których potrzebuje. Są to związki najważniejsze, wymagające dostosowania się do zachowań i oczekiwań opiekunów. W przypadku kształtowania się charakteru narcystycznego rodzice odbierają dziecięce bycie sobą jako nieodpowiednie, nie spełniające oczekiwań. Próby bycia sobą, wyrażania tego, co naprawdę dzieje się z dzieckiem, nie są zauważane lub budzą rozczarowanie. Bardziej lub mniej wprost rodzice mówią swojemu dziecku: „to co robisz i kim jesteś mi się nie podoba, nie chcę cię takiego”. Nie akceptując i nie biorąc pod uwagę tego kim jest, traktują je jako kogoś gorszego niż jest lub przeciwnie – idealizują je. Czasem oba zjawiska widoczne są w jednej rodzinie, gdy np. jedno z rodziców uważa, że dziecko jest wybitne, a drugie w kontrze zmniejsza jego znaczenie. W obu przypadkach zachowanie rodziców daje poczucie, że to jakie dziecko jest, nie jest wystarczające.

Nierealistyczne poczucie własnej wartości a narcyzm

Teoria Johnsona wiąże osobowość narcystyczną z poczuciem własnej wartości. Umniejszanie upokarza dziecko. I choć wydaje się, że idealizowanie nie powinno powodować urazów, wyolbrzymione oczekiwania powodują, że niedojrzały, posiadający ograniczone zasoby mały człowiek nie ma możliwości uniesienia zbyt wygórowanych wymagań. Nie może także wyrażać swoich uczuć smutku, złości i gniewu, które są naturalną reakcją na akceptację pod zbyt wieloma warunkami.

W takim środowisku, przy braku możności zbuntowania się i w celu uzyskania aprobaty, dochodzi do odrzucenia części siebie. Sensem życia staje się szukanie potwierdzenia swojej wielkości na zewnątrz. Bycie bliżej oczekiwań daje też poczucie pewnej władzy płynącej z wpływania na uczucia rodziców. Spełnianie oczekiwań czasem daje satysfakcję. Jednak ponieważ nie jest związane z własnymi prawdziwymi pragnieniami i możliwościami – nie daje szczęścia. Ważniejsze jest to, by dobrze o sobie myśleć, niż by dobrze się czuć. Osoby z doświadczeniem narcystycznym, nie znają samych siebie, nigdy nie mogły i nie potrafią być autentyczne ani dla siebie, ani wśród innych ludzi. Równocześnie to fałszywe postrzeganie siebie jest jedynym źródłem poczucia własnej wartości.

Narcystyczny sens życia

Fałszywe postrzeganie siebie jest zależne od osiągnięć, perfekcyjne, skupione na sobie i dumne. Jest pełne niedosiężnych ideałów i ambicji. Funkcjonowanie dzieci z raną narcystyczną wskazuje na nadwrażliwość na oceny, ciągłe poszukiwanie potwierdzenia swojej wyjątkowości, czy perfekcjonizm. Często już w dzieciństwie trudno jest budować autentyczne relacje z innymi i panuje w nim samotność. W rzeczywistości w życiu osoby z urazem narcystycznym przeważają pustka, lęk i wściekłość. Często nieświadomie marzy o byciu sobą i akceptacji. Dojrzewanie nie jest w pełni możliwe, gdyż osoby narcystyczne budują fałszywy obraz siebie i rozbudowują nierealistyczne oczekiwania związane z podziwem, wielkością, nadzwyczajnością.

Funkcjonowanie narcystyczne może mieć różną głębokość. W przypadku osób funkcjonujących względnie dobrze mówi się o narcystycznym stylu charakteru. Osobowość narcystyczna (narcystyczne zaburzenie osobowości) wiąże się głębokimi problemami w codziennym życiu i niemal niemożnością funkcjonowania w relacjach. Na głębokość problemów w dorosłym życiu ma wpływ wiele czynników. Znaczenie ma pierwotna relacja i głębokość  dziecięcego zranienia, to jak bezwzględna i uogólniona była ocena i czy w relacji z opiekunami występowały inne konstruktywne aspekty. Ważne są także późniejsze doświadczenia. Na kształtowanie dorosłego życia osoby ma także wpływ ona sama, jej zasoby, umiejętności i potencjał.

Więcej na temat podejścia J.M. Jonsona do narcystycznej struktury charakteru w „Stylach charakteru” i „Humanizowaniu narcystycznego stylu”.

Borderline – zaburzenie osobowości z pogranicza

Zaburzenie osobowości typu borderline (osobowość chwiejna emocjonalnie) pojawiło się w klasyfikacjach diagnostycznych po raz pierwszy w 1980 roku, a w 1992 roku zostało włączone do międzynarodowej klasyfikacji ICD-10.  Występuje u ok. 2 % dorosłych, a jego najbardziej charakterystyczną cechą jest niestabilność – nastroju, relacji z ludźmi, obrazu samego siebie i zachowań.  Częściej diagnozuje się ten typ osobowości u kobiet niż u mężczyzn.

Osobowość borderline –jak rozpoznać

Podręcznik diagnostyczny Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego DSM-IV wyróżnia konkretne kryteria diagnostyczne  zaburzenia osobowości borderline. Ogólnie rzecz biorąc, jest to trwały wzorzec niestabilności w relacjach interpersonalnych, obrazie siebie i nastrojach połączony z impulsywnością. Wzorzec ten przejawia się w różnych obszarach życia i ma początek we wczesnej dorosłości. Osoba z zaburzeniem osobowości borderline często doświadcza następujących objawów (do zdiagnozowania potrzebne jest występowanie minimum 5):

• Dotkliwy lęk przed opuszczeniem i podejmowanie wysiłków w celu uchronienia się przed realnym lub wyobrażonym opuszczeniem
• Naprzemienne idealizowanie i dewaluowanie ważnych osób
• Trwale i wyraźnie niestabilny obraz siebie – osoba cierpiąca na to zaburzenie osobowości czasem nie wie kim jest albo jej obraz siebie zmienia się w zależności od tego z kim przebywa
• Impulsywność zachowań w takich obszarach jak wydawanie pieniędzy, życie seksualne, nadużywanie substancji psychoaktywnych, objadanie się
• Zachowania samobójcze, samookaleczenia
• Krótkotrwałe gwałtowne zmiany nastroju i/lub epizody lęku (trwające od kilku godzin do kilku dni)
• Chroniczne uczucie pustki
• Odczuwanie intensywnej złości i problemy z jej kontrolowaniem
• Przelotne, związane ze stresem myśli paranoiczne lub objawy dysocjacyjne (poczucie wyłączania się, odpływania, zaburzenia percepcji, tożsamości czy pamięci)

Warto zauważyć, że podręcznik DSM-5 (najnowsze wydanie podręcznika diagnostycznego) nieco zmienia kryteria diagnostyczne dla osobowości z pogranicza. Pojawiają się tam m.in. takie kryteria jak niestabilność planów, wartości, aspiracji, kariery zawodowej.

Osobowość borderline – leczenie

Podstawowym sposobem leczenia jest psychoterapia – zarówno indywidualna i grupowa. Często zalecana jest również farmakoterapia, szczególnie do łagodzenia konkretnych symptomów, np. zaburzeń nastroju, lęku. Ważne jest również wsparcie najbliższego otoczenia. Psychoterapia zaburzenia osobowości z pogranicza jest psychoterapią długoterminową. Cele terapii obejmują m.in. psychoedukację, budowanie świadomości swoich emocji i potrzeb, radzenie sobie z objawami, np. impulsywnością, złością, uczenie się regulacji emocji, budowanie umiejętności tworzenia bardziej stabilnych relacji z ludźmi, budowanie stabilniejszego obrazu samego siebie.