Co to jest osobowość?

Osobowość odróżnia nas od innych osób, sprawia iż jesteśmy wyjątkowi. Psychologia rozumie ją w różny sposób: jako stały zespół cech, czy jako określony sposób myślenia, zachowania i odczuwania. Osobowość określa także sposób, w jaki reagujemy na świat i jak wchodzimy w relacje. Na kształtowanie się osobowości mają nasze wczesne doświadczenia w relacjach z ważnymi ludźmi.

Kształtowanie się osobowości

Według psychodynamicznej teorii charakterologiczno-rozwojowej Stephena M. Johnsona, kształtowanie się osobowości jest procesem, który jest związany z trudnymi doświadczeniami (Johnson używa określeń charakter i osobowość zamiennie). Charakter rozwija się, gdy naturalne potrzeby spotykają się z niewystarczającą odpowiedzią środowiska. Ma to miejsce szczególnie na początku życia, gdy dziecko ma ograniczone środki do samodzielnego zadbania o siebie, jego instynktowne potrzeby są duże i gdy jego otoczenie nie ma możliwości ich zaspokojenia. Potrzeby dziecka nie są niemożliwe do wystarczająco dobrego zaspokojenia. Najczęściej dotyczą one więzi, kształtowania się jako osoby, samodzielnej aktywności, stawiania granic, czy przebywania w harmonijnym środowisku.

Osobowość i jej zaburzenia kształtują się w zależności od tego, która z tych potrzeb nie została zaspokojona. W sytuacji braku zaspokojenia potrzeby dziecko tłumi swoje naturalne pragnienia lub przystosowuje się do tego, co dostać może. Sposoby, jakich używa są naturalne i instynktowne, zależne od tego, co już potrafi i na co może liczyć. Inną sytuacją będzie więc znalezienie przez noworodka sposobu na przetrwanie, gdy niemal całkowicie został odrzucony emocjonalnie, inną gdy opiekunowie nowonarodzonego dziecka będą chaotyczni w opiece i tylko częściowo będą zaspokajali jego potrzeby, a jeszcze inną gdy przedszkolaka spotykać będą zbyt duże oczekiwania rodziców lub krytykowanie go za jego spontaniczne aktywności.

Najczęściej charakter kształtuje się na wczesnych etapach życia, gdy dzieci mają małe możliwości wyboru strategii. Uzyskane z wielkim trudem sposoby poradzenia sobie z przeciążającą sytuacją usztywniają się i zaczynają dominować w codziennym funkcjonowaniu, tworząc swoisty styl wchodzenia w relacje i istnienia w świecie.

Siedem stylów charakteru

Johnson wyróżnił 7 podstawowych stylów charakteru:

• styl schizoidalny – dziecko znienawidzone (więcej),

• styl oralny – dziecko porzucone (więcej),

• styl symbiotyczny – dziecko zawłaszczone (więcej),

• styl narcystyczny – dziecko wykorzystane (więcej),

• styl masochistyczny – dziecko pokonane (więcej),

• styl histrioniczny – dziecko uwiedzione (więcej),

• styl obsesyjno-kompulsywny – dziecko zdyscyplinowane.

Warto pamiętać, że większość z nas doświadczyła różnych urazów, które mogłyby przyczynić się do rozwoju wszystkich stylów charakteru. Jednak to te najsilniejsze, najbardziej przekraczające możliwości dziecka, czy najczęściej doświadczane stają się przyczyną utrwalania się wzorca interakcji ze światem.

Od głębokości urazów, możliwości zaradczych dziecka i dostępnych zasobów środowiska zależy, na ile dojrzałe rozwiązanie będzie mogło ono wybrać. Ta dojrzałość i sukces w poradzeniu sobie z sytuacją decydują o tym, czy na podstawie doświadczeń wykształci się sztywne i nieraz głęboko upośledzające życie zaburzenie osobowości, czy dojrzalszy, lepiej radzący sobie, jednak powodujący cierpienie charakter neurotyczny, czy w końcu styl charakteru, będący po prostu pewnym sposobem bycia, który nie wiąże się z głębszymi problemami i nie zakłóca dobrego radzenia sobie  rzeczywistością.

Co to jest zaburzenie osobowości?

Narcyz, psychopata, paranoik, histeryk, pedant – te słowa używane są w codziennym języku dla określenia osób, których funkcjonowanie wydaje się nieprawidłowe, dziwne, utrudniające życie i niszczące relacje. Psychologia stworzyła niejedną definicję i teorię powstawania zaburzeń osobowości, jednak ich zrozumienie i pozbawienie mocy stygmatu wciąż jest wyzwaniem.

Kryteria diagnostyczne – objawy

Według używanej powszechnie klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania ICD-10, diagnoza osobowości opiera się na następujących przesłankach:

1.       Potwierdzenie, iż charakterystyka osoby oraz utrwalone wzorce jej przeżywania i zachowania odbiegają od kulturowego, oczekiwanego i akceptowanego wzorca w minimum dwu obszarach takich jak:

• sposób postrzegania i interpretowania rzeczy, ludzi i wydarzeń oraz formowania postaw i wyobrażeń o sobie i innych,

• przeżywanie emocjonalne,

• panowanie nad impulsami,

• sposób odnoszenia się do innych i postępowania w sytuacjach międzyludzkich.

2.       Nieprawidłowość przejawia się w całym zachowaniu (tj. wydaje się nie ograniczać do jednego bodźca lub sytuacji i przejawia się w sytuacjach indywidualnych lub społecznych), które jest nieelastyczne, niedostosowane, dysfukcjonalne.

3.       Zachowania te powodują cierpienie osoby i/lub wywierają niepożądany wpływ na otoczenie.

4.       Cechy te są stabilne lub występują od dawna, z początkiem w dzieciństwie lub młodości.

5.       Nieprawidłowości nie są przejawem lub następstwem innych zaburzeń psychicznych, choć mogą one współistnieć lub nakładać się.

6.       Nie są związane z chorobą organiczną lub dysfunkcją mózgu.

Kryteria diagnostyczne odnoszą się więc do ogólnie przyjętych norm społecznych. Zachowania są utrwalone, stałe i niezmienne bez względu na okoliczności.  Powodują one cierpienie lub mają zły wpływ na otoczenie.

Osobowość i jej zaburzenia

Według jednej z definicji osobowość jest sposobem przystosowania do świata, wchodzenia z nim w interakcje, funkcjonowania w relacjach, a także sposobem przeżywania siebie. Mówiąc o osobowości, często mamy na myśli cechy, które wyróżniają lub upodabniają nas do innych. W praktyce, osobowość rozumianą jako zestaw cech można podsumować zdaniem: On już taki jest lub Ja już taki jestem. Jednak sprowadzanie osobowości człowieka do prostego zestawu stałych właściwości i wiążących się z nimi zachowań jest nadmiernym uproszczeniem. Podejście to może także prowadzić do wniosku, że osobowość jest ostateczna, a na cierpienia związane z utrwalonym, sztywnym doświadczaniem siebie i  funkcjonowaniem w relacjach i (czyli na zaburzenia osobowości) nic nie można poradzić.

Diagnoza zaburzeń osobowości nastręcza wiele trudności. Kryteria diagnostyczne skupiają się na objawach, w których ważną rolę odgrywa społeczna ocena tego, co jest normą, a co funkcjonowaniem patologicznym. Zagadnienie normy jest powszechnie używane w diagnozowaniu różnych zaburzeń, lecz w przypadku zaburzeń osobowości społeczna niewygoda jest wyjątkowo istotna.

W codziennym życiu używamy określeń odnoszących się do zaburzeń osobowości, w stosunku do osób nielubianych, takich których zachowanie budzi obawy lub złość.  Zazwyczaj nie są to określenia neutralne emocjonalnie i mają raczej na celu ośmieszenie, czy umniejszenie drugiej osoby, niż zrozumienie trudności w kontakcie z nią.

Psychologia humanistyczna a zaburzenia osobowości

W psychologii humanistycznej nie używa się teorii cech. O osobowości mówi się raczej jak o stylu doświadczania siebie i relacji z innymi. Różnica ta ma znaczenie zarówno dla osoby, jak i jej otoczenia. Ważne jest możliwe nieredukowanie rozumienia osoby i niepomijanie jej historii i doświadczeń. Według podejścia Gestalt wyjątkowa sztywność w funkcjonowaniu związana jest z dotkliwym zranieniem, upośledzającym rozwój osobisty i społeczny. Im dotkliwszy był ból, im dłużej i częściej był doświadczany, tym przystosowanie do niego było trudniejsze, bardziej wymagające, a w konsekwencji także trwalsze. Głębokie zranienia mają tendencję do ujawniania się w bardzo wielu sytuacjach. W funkcjonowaniu osoby z zaburzeniami osobowości wciąż powtarzają się te same sposoby interakcji z otoczeniem. Tak, jakby odgrywała przed sobą i innymi wciąż tę samą rolę, która odczytywana jest przez innych w powtarzalnie podobny, raniący ją sposób.

W pracy z osobami z zaburzeniami osobowości ważną rolę odgrywa zrozumienie stylu relacyjnego i kontekstu, w którym się rozwijał. W psychoterapii ważne jest, aby nie powtarzać dobrze znanych wzorców relacyjnych. Znaczące jest budowanie zdolności do spontanicznego i dostosowującego się do różnych sytuacji przeżywania siebie, świata i innych ludzi. Zadaniem terapeuty jest dostrajanie się, odzwierciedlanie drugiej osoby i autentyczność. Jest to jednak zadanie niełatwe ani dla klienta, ani dla terapeuty, gdyż granica między wsparciem,  a sprawiającym ból ranieniem jest bardzo łatwa do przekroczenia.